Τι είναι ο εαυτός (μου);

Λέγεται ότι σε γενικές γραμμές, ο καθένας μας έχει τέσσερα διαφορετικά εγώ. Πρώτο και κύριο είναι το εγώ που πιστεύω ότι είμαι. Πρόκειται για την εικόνα του εαυτού μου μέσα από τα δικά μου μάτια, με το κίνδυνο πάντα να ενισχύω ή να αποσιωπώ όσα στοιχεία μου με εξυπηρετούν. Έπειτα υπάρχει το εγώ που νομίζω ότι έχουν ως εικόνα οι άλλοι για εμένα. Βλέπω τον εαυτό μου μέσα από τα μάτια των συνανθρώπων μου και ενισχύω εκείνα τα χαρακτηριστικά που θεωρούνται αρεστά από την κοινωνία. Τρίτο, είναι το εγώ που πραγματικά έχουν σχηματίσει οι άλλοι για εμένα. Πρόκειται για την εικόνα που η κοινωνία έχει για τον εαυτό μου και πιθανόν δεν έχω σε απόλυτο βαθμό κατανοήσει. Τέλος, το σημαντικότερο όλων, το εγώ που πραγματικά είναι το εγώ μου, ο εαυτός που συνιστά την ύπαρξή μου καθολικά. Πρόκειται για εκείνο το εγώ που ίσως ποτέ δε θα είμαι σε θέση να γνωρίσω πραγματικά και διαφέρει κατά πολύ από όλες τις άλλες κατηγορίες του εαυτού μου που αναφέρθηκαν.

Ένα από τα βασικά ζητήματα, όχι μόνο της φιλοσοφίας ως πεδίο μελέτης, αλλά και του καθημερινού ανθρώπου μπορούμε να πούμε ότι αφορά τον καθορισμό της ταυτότητας του υποκειμένου. «Ποιος/Τι είμαι εγώ;», «Τι με κάνει να είμαι αυτό που είμαι;» «Γιατί με χαρακτηρίζουν με τον Α τρόπο ενώ αυτό δεν αντιστοιχεί στο πραγματικό μου Εγώ;» , «Ποιος εαυτός μου είναι το πραγματικό μου εγώ;», είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα μπορούσαν να συνοψίσουν μία εσωτερική αναζήτηση τέτοιου τύπου.

Πολλοί διανοητές καταπιάστηκαν με αυτό το θέμα. Κάποιοι μίλησαν για ύλη, άλλοι για πνεύμα και άλλοι για μία μίξη των δύο ουσιών. Το σώμα μου και ο νους μου δίνουν στον εξωτερικό παρατηρητή την αίσθηση του εαυτού μου. Όμως πόσο μέσα πέφτει αυτός ο εξωτερικός παρατηρητής στην κατανόηση του εαυτού. Ο Πλάτωνας μίλησε για τη τριμερή διάκριση της ψυχής (επιθυμητικό, θυμοειδές, νοητικό) και τον καθορισμό του ανθρώπου-πολίτη μέσα από εκείνο το στοιχείο που υπερτερεί των υπολοίπων (τεχνίτης, φύλακας, φιλόσοφος) και τα απεικάσματα του κόσμου που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις, ενώ ο Αριστοτέλης μίλησε τόσο για τη ψυχή, όσο και για τα τέσσερα στοιχεία που διέπουν τη φύση, δίνοντας αξιοπιστία στην ύλη. Ο Descartes μίλησε για την βεβαιότητα της ύπαρξης μέσα από τη σκέψη (cogito ergo sum) και ο Sigmund Freud αναφέρθηκε στην τριμερή διάκριση του εαυτού. Το εγώ, το υπερεγώ και το αυτό αποτελούν μέρη ενός συνόλου που καθορίζουν το υποκείμενο.

Όμως ο καθορισμός του εαυτού βρίσκεται πάντα σε ένα πλαίσιο. Δεν μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ή μη ύπαρξη εάν δεν έχουμε συγκεκριμένες σταθερές αναφοράς. Ο Hume στο «Διάλογοι για τη Φυσική Θρησκεία» παρουσιάζεται το επιχείρημα του Κλεάνθη από τον Φίλωνα: «Εάν ένας άνθρωπος έκανε αφαίρεση όλων όσα γνωρίζει ή έχει δει, θα ήταν εντελώς ανίκανος, απλώς με μόνες τις δικές του ιδέες, να καθορίσει τι είδους είναι η σκηνή του σύμπαντος ή να δώσει την προτίμησή του σε μια κατάσταση ή τοποθέτηση πραγμάτων εις βάρος μιας άλλης. Διότι, μια που τίποτε απ' όσα ευκρινώς συλλαμβάνει δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί αδύνατο ή αντιφατικό, όλες οι χίμαιρες της φαντασίας του θα βρίσκονταν σε βάση ισότητας· κι ούτε θα μπορούσε να δικαιολογήσει την προσχώρηση σε μια ιδέα ή σύστημα και την απόρριψη των άλλων, που είναι εξίσου δυνατά.» Το επιχείρημα αυτό μάλλον έρχεται σε ρήξη με αυτό που ο John Rawls έχει υποστηρίξει σχετικά με ένα ιδανικά δίκαιο κόσμο. Πρόκειται για το γνωστό «πέπλο της άγνοιας», το οποίο μπορούμε να δούμε στη «Θεωρία της Δικαιοσύνης»: «Η επιλογή των αρχών της δικαιοσύνης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας. Έτσι εξασφαλίζεται ότι κανένας δεν θα πλεονεκτεί ή µειονεκτεί κατά την επιλογή των αρχών λόγω των συνεπειών της φυσικής τυχαιότητας ή της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων. Εφόσον όλοι βρίσκονται σε παρόµοια θέση και κανένας δεν µπορεί να σχεδιάσει αρχές προκειμένου να ευνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του, οι αρχές της δικαιοσύνης θα είναι το αποτέλεσµα µιας ακριβοδίκαιης συµφωνίας ή διαπραγµάτευσης.» Κατά τον Rawls, εάν βάλουμε στην άκρη το είδος της αρχής που εξετάζει κάθε θέση και αναλογιστούμε το τι θα μπορούσε να κάνει ο άνθρωπος με μόνο όπλο τη σκέψη του, χωρίς δογματισμό και χρησιμοθηρικές αναγκαιότητες, τότε μάλλον θα ήμασταν πιο κοντά στο κτίσιμο από τη βάση του ζητούμενου θέματος, με μία λογική/θέση πολύ πιο αξιόλογη από ότι στην πραγματικότητα. Βέβαια αυτό είναι ουτοπικό, αλλά δε μπορούμε να αρνηθούμε ότι μια τέτοια προοπτική θα μπορούσε να μας φανεί χρήσιμη ακόμα και στον καθορισμό ενός ιδανικού εαυτού.

Στο κείμενο του John Perry «A Dialogue on a Personal Identity and Immortality» βρίσκουμε την αναζήτηση για το «είναι» και την «διάρκεια» αυτού «του είναι». Τα βασικά ερωτήματα είναι το «ποιος είμαι;», «Τι είμαι;», «Ποιο είναι το «είναι»;», «Ποια και τί είμαι για να είμαι εγώ;». Γίνονται διάφορες απόπειρες να δοθεί απάντηση. Διαβάζοντας τον διάλογο προκύπτουν πλήθος ερωτημάτων. Ένα από αυτά είναι το ακόλουθο: Εάν αναρωτηθώ σχετικά με το τι είμαι εγώ που είμαι, και δεχτώ τελικά ότι είμαι η ύπαρξη αυτή που βρίσκεται στον φυσικό κόσμο τον οποίο βλέπουμε. Τότε αν όταν πεθάνω δωρίσουν τα όργανά μου και κυκλοφορούν πλέον διάφοροι άνθρωποι με τμήμα δικό μου μέσα τους. Εγώ ως ύπαρξη έχω φύγει από τον κόσμο; Μήπως υπάρχω μερικώς πολλαπλά εντός διαφορετικών υπάρξεων; Και αν ναι, σε ποιο βαθμό;

Το παραπάνω μου φαίνεται ότι είναι κάπως προβληματικό. Φαντάζομαι ότι για να μπορέσω να απαντήσω σε τέτοιου είδους ερωτήματα χρειάζομαι μία βασική σταθερά. Για κάποιους αυτή η σταθερά είναι η ύπαρξη του Θεού. Χτίζουν γύρω από αυτή την ιδέα την ύπαρξη του όντος και καθορίζουν αυτό το σημείο αναφοράς βασικό συστατικό για όλες τις ενδεχόμενες μεταβολές της φυσικής και νοητικής τους υπόστασης, οι οποίες όμως δε το καθιστούν λιγότερο ή περισσότερο ον. Σε αυτή τη περίπτωση μπορούμε να εξαλείψουμε μόνο τη προβληματική του πότε υφίσταμαι. Εξάλλου έστω ότι ισχύει, τι γίνεται αν υποθέσουμε ότι το «εγώ» υφίσταται σε πολλαπλά σύμπαντα, με καθόλου, μικρές ή μεγάλες διαφορές το ένα από το άλλο, έχοντας ως σημείο αναφοράς όντως το Θεό. Ποιος τελικά από όλα τα «εγώ» είμαι εγώ;

Έπειτα, υπάρχει πάντα και το θέμα της μνήμης. Πρέπει να γίνουν κατανοητά δύο πράγματα, τα οποία θεωρώ πολύ σημαντικά . Αρχικά δεν είναι δυνατή η αντικειμενική προσέγγιση της μνήμης. Όταν θυμάμαι κάτι το θυμάμαι πάντα βάσει της δικής μου οπτικής, ποτέ επακριβώς. Θυμάμαι το βασικό μοτίβο και το καθιστώ ως μνημονικό αντικείμενο βάσει σειράς παραγόντων, όπως επί παραδείγματι οι πεποιθήσεις μας. Έπειτα, ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η τεχνητή μνήμη. Η μνήμη που δημιουργεί το μυαλό μετά από την επανάληψη μίας εξιστόρησης με διαφορετική οπτική. Τελειώνοντας, θα ήθελα να αναφέρω δύο νοητικά πειράματα ως επιπλέον τροφή για σκέψη.

(1) Ο σύγχρονος Μέγας Αλέξανδρος ο στρατηλάτης Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα πρόσωπο που ταυτίζεται με τον Μέγα Αλέξανδρο αλλά είναι σύγχρονος. Αυτό το πρόσωπο έχει εξαιρετικές στρατηγικές ικανότητες και μεγάλα όνειρα να κάνει ένα παγκόσμιο βασίλειο το οποίο θα κυβερνά για πάντα ο ίδιος, ώστε να αποφευχθούν οι ολέθριες καταστάσεις του παρελθόντος. Επειδή είναι εξαιρετικός στρατηγός κατορθώνει πράγματι να κατακτήσει όλο τον κόσμο και να το έχει υπό τη βασιλεία του. Όμως, γνωρίζοντας ότι σύντομα θα πεθάνει βάζει μία ομάδα επιστημόνων και περνούν κάθε μνήμη του, συναίσθημα, σκέψη κτλ μέσω αλγορίθμων σε ένα υπολογιστή. Αυτή η ομάδα κατορθώνει και δημιουργεί άλλους αλγόριθμούς οι οποίοι θα επιτρέπουν σε αυτόν τον υπολογιστικό εγκέφαλο να λειτουργεί, και να σκέφτεται και να πράττει, όπως θα λειτουργούσε και ο σύγχρονος Μέγας Αλέξανδρος. Σε αυτή τη περίπτωση μιλάμε για συνέχεια του όντος ή για ένα νέο ον; Πρόκειται για έναν ενιαίο εαυτό;

(2) Τα μονοζυγωτικά δίδυμα Ας υποθέσουμε ότι έχουμε δύο μονοζυγωτικά δίδυμα αδέρφια τα οποία σαφώς αναπτύσσουν δύο διαφορετικές προσωπικότητες, σκέψεις, συναισθήματα, ζωές. Αν το ένα από τα δύο πεθάνει, αλλά με κάποιο τρόπο καταφέρουμε να καταγραφούν οι σκέψεις, τα όνειρα, οι αναμνήσεις, τα συναισθήματα, κτλ. στο άλλο χωρίς όμως να πειράξουμε στο ελάχιστο τα δικά του, τότε ο εν ζωή δίδυμος ποιο από τα δύο αδέρφια είναι; Μήπως το ένα σώμα μπορεί να έχει εντός του και τα δύο «εγώ»;

Βιβλιογραφία:

• John Perry: A Dialogue on Personal Identity and Immortality, Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1978

• David Hume: Διάλογοι για τη φυσική θρησκεία, (μτφ.) Χρήστος Γρηγορίου, Εκδόσεις Νήσος, 2012.

• Ρωλς, Τ., Θεωρία της δικαιοσύνης, επιμ. Α. Τάκης, Πόλις, Αθήνα: 2010
  

Μαρία Κορομηλά

#epistamai #philosophy #φιλοσοφία #άρθρο #τι_είναι_ο_εαυτός_μου #επίσταμαι #phst #