Η Χειρονομία του Pinel – Ηθική θεραπεία
- epistamai
- Jan 15, 2021
- 6 min read
Updated: Mar 21, 2021
Ο 19ος αιώνας υπήρξε μια περίοδος ραγδαίων αλλαγών. Με την έκρηξη της Βιομηχανικής επανάστασης και την άνοδο του καπιταλιστικού συστήματος η οργάνωση, ο χαρακτήρας και η κουλτούρα των κοινωνιών υπέστησαν μια διακριτή μετάλλαξη, δημιουργώντας μια αυτορυθμιζόμενη αγορά, όπως αυτή ορίστηκε από τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Η πληθυσμιακή αύξηση, ο αυξανόμενος αριθμός αστικοποίησης και η επανάσταση στο τομέα των επικοινωνιών δημιούργησε νέα προβλήματα, όπως η ανεργία και οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Εντός αυτού του πλαισίου ξεκίνησε μια διαφορετική προσέγγιση του ανθρώπινου σώματος, μέσω της κλινικής παρατήρησης, καθιερώνοντας τον τομέα της ψυχιατρικής ως διακριτό επιστημονικό πεδίο.[1]
Σε μια εποχή όπου το ενδιαφέρον για την ανθρώπινη ζωή σταδιακά αυξανόταν, ήρθε στο προσκήνιο η αναζήτηση μεθόδων θεραπείας και τρόπων βελτίωσης της ζωής των ψυχικά ασθενών. Κατά τα μέσα του 18ου αιώνα ο χαρακτήρας των ιδρυμάτων εγκλεισμού – που μέχρι τότε κύριο μέλημα τους ήταν η καταστολή και ο περιορισμός των τροφίμων, με στόχο την προστασία μίας μικρής ομάδας εγκλείστων και όχι των πραγματικά ψυχασθενών – άρχισε να διαφοροποιείται. Στις αρχές του 19ου αιώνα σκοπός των ιδρυμάτων έγινε η προστασία των παραφρόνων.[2] Εμφανίστηκε το θεραπευτικό άσυλο και η έννοια της «ηθικής θεραπείας» ως «οτιδήποτε μπορεί να δράσει άμεσα ή έμμεσα πάνω στον εγκέφαλο και να τροποποιήσει τη σκεπτόμενη υπόσταση μας· οτιδήποτε μπορεί να δαμάσει και να καθοδηγήσει τα πάθη αποτελεί αντικείμενο της ηθικής θεραπείας» - ορισμό που έδωσε ο Jean-Étienne Dominique Esquirol (1772-1840).[3]
Πρόδρομοι της ηθικής θεραπείας θεωρούνται οι WilliamBattie (1703-1776) [4] και WilliamCullen(1710-1790), με ανεξάρτητη ο ένας από τον άλλο δράση,[5] ενώ δεύτερος πρόδρομος αυτής της νέας τάσης θεωρείται o William Cullen.[6]
Ωστόσο, κύριος εκφραστής της ηθικής θεραπείας θεωρείται ο Γάλλος ψυχίατρος της Γαλλικής Επανάστασης και ανθρωπιστής, Philippe Pinel (1745-1826). Γεννημένος στις 20 Απριλίου 1745, επιδίωξε μια ψυχική προσέγγιση της τρέλας εμμένοντας στην αναζήτηση της οργανικής της βάσης .[7]
Γιατρός στο άσυλο της Bicêtre (1793-1795) και στο άσυλο της Salpêtrière (1795), με το πρόσταγμα των καιρών «Ελευθερία-Ισότητα-Αδελφότητα», αψήφησε τον George Couthon,[8] όπου το 1793 επισκέφτηκε το νοσοκομείο της Bicêtre με σκοπό να μάθει αν κρύβουν καθόλου υπόπτους,[9] και ελευθέρωσε από τα δεσμά τους ψυχασθενείς της κλινικής του.[10] Αυτή η πράξη, γνωστή και ως η «Χειρονομία του Pinel» ανταποκρινόταν πλήρως στα προστάγματα και στα ιδανικά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, αποτελώντας τομή στην ιστορία της Ψυχιατρικής έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε στα μετέπειτα χρόνια, καθιστώντας εφικτή μια ειδική σχέση μεταξύ γιατρού και ασθενή.[11]
Σύμβολο εκείνης της «καλής ελευθερίας», στο άσυλό του δεν υπήρχε καμία θρησκευτική διάκριση. Σκοπός του ήταν να μετριάσει τις φαντασιακές μορφές, όχι το ηθικό περιεχόμενο της θρησκείας, χρησιμοποιώντας το ενίοτε με την έννοια της ηθικής δύναμης της παρηγοριάς και της εμπιστοσύνης.[12] Το άσυλό του ήταν ένα πεδίο νομοθεσίας, αποκομμένο από τον κόσμο, οργανωμένο βάσει τριών κύριων μέσων: την σιωπή, την αναγνώριση στον καθρέφτη και την αέναη δίκη.[13]
Ο Μεγάλος Εγκλεισμός ήταν, στην ουσία, μια επιβολή σιωπής, χωρίς, ωστόσο, αυτή να είναι ολοκληρωτική, καθώς υπήρχε ακόμη επικοινωνία μεταξύ λογικού και αλόγου. Στο άσυλο, όμως, του Pinel η σιωπή ήταν απόλυτη. Λόγος και τρέλα δεν είχαν κανένα σημείο επαφής. Το παραλήρημα δεν ήταν γλώσσα. Οδηγούσε στο παράπτωμα, όχι στη σιωπηλή συνείδηση.[14] Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένας πρώην κληρικός, πέμπτος από τους δεσμώτες που ο Pinel απελευθέρωσε, όπου εξαιτίας του παραληρήματός του νόμιζε ότι ήταν ο Χριστός. Η σιωπηλή αφαίρεση των αλυσίδων του, κατόπιν διαταγής, αποδεικνύει το ρόλο της σιωπής. Οι αλυσίδες και οι σαρκασμοί ήταν μια ενίσχυση στο παραλήρημα του ανθρώπου αυτού. Η αδιαφορία, όμως όλων τον ανάγκασε να παραδοθεί σε μία αλήθεια μη αναγνωρισμένη, την οποία μάταια θα εκδήλωνε, αφού δεν θα υπήρχε πια κανείς να τον κοιτάζει.[15]
Το δεύτερο μέσο που χρησιμοποιούσε ο Pinel για την θεραπεία των ψυχικά ασθενών ήταν η αναγνώριση στον καθρέφτη. Στο άσυλό του, το βλέμμα υπήρχε στο εσωτερικό του ορισμένου από την τρέλα χώρου, χωρίς επιφάνεια και εξωτερικά όρια. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, η τρέλα αναγνώριζε τον εαυτό της πάνω, όμως, στους άλλους. Μέσω του βλέμματος, ο αλλοτριωμένος έβρισκε δικαίωση και βεβαιότητα για το δικό του παραλήρημα, απαξιώνοντας τους υπόλοιπους. Εδώ ακριβώς έγκειται και η φάση του εξευτελισμού. Ο τρελός, ταυτισμένος με το αντικείμενο του παραληρήματός του, διαπίστωνε στον εαυτό του στοιχεία αυτής της τρέλας, τα οποία ο ίδιος είχε καταδικάσει. Σε συνδυασμό και με την σιωπή των λογικών ατόμων, οι οποίοι του έτειναν αυτό το καθρέφτη, αναγνώριζε, τελικά, τον εαυτό του σαν αντικειμενικά τρελό.[16]
Τέλος, υπήρχε και η αέναη δίκη. Σε αυτό το στάδιο, η τρέλα καλείτο να κρίνει τον εαυτό της, αλλά, ταυτόχρονα, κρινόταν και από ένα είδος αόρατου δικαστηρίου με επίφοβη όψη για να την καθιστά αποτελεσματική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση μίας μανιακής που έσκιζε τα ρούχα της. Όταν ο διευθυντής της μίλησε με αποφασιστικότητα, αλλά χωρίς θυμό, η ασθενής άλλαξε στάση, φοβούμενη μήπως εκείνος πραγματοποιήσει τα λεγόμενά του περί αυστηρότητας.[17]
Αξίζει δε να σημειωθεί, πως σημαντική θέση στις μεθόδους του Pinel κατείχε και το πρόσωπο του γιατρού. Ο γιατρός αποτελούσε την κεντρική μορφή στο άσυλο, καθώς μέσα από τις συχνές επισκέψεις του στους ασθενείς του και με την εξέχουσα θέση του στο ίδρυμα, γινόταν ταυτόχρονα Πατέρας και Δικαστής, Οικογένεια και Νόμος, δημιουργώντας μια ειδική σχέση με τον αλλόφρονα. Μέσα από την συνομιλία του με τον παράφρονα, κατόρθωνε να αποκαλύψει το παράπτωμα και να αποκαταστήσει την ηθική τάξη.[18]
Ο Philippe Pinel πέθανε στις 25 Οκτωβρίου 1826 στο Παρίσι και αναγνωρίζεται μέχρι και σήμερα ως μία από τις μεγάλες μορφές στην ψυχιατρική, καθώς μαζί με τον Vincenzo Chiaruzi και τον William Tuke έθεσε τις θεωρητικές και πρακτικές βάσεις για την αντιμετώπιση των διανοητικά ασθενών, οι οποίες πρακτικά παρέμειναν αμετάβλητες έως και τις αρχές του 20ού αιώνα.[19]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Λέκκα Β., Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault, Αθήνα: futura, 2012.
Μορέλ Π, Μπουρζερόν Ζ.Π., Poυντινεσκό Ε., Πέρα από το Συνειδητό, Εικονογραφημένη Ιστορία της Ψυχιατρικής και της Ψυχανάλυσης, μτφρ Ν. Αλεξανδρή, Ε. Μόλαρη, Α. Πίγκου, Α. Σπυράκου, Αθήνα: Εξάντας, 2004.
Φουκώ Μ., Ιστορία της Τρέλας στην Κλασική Εποχή, μτφρ Π. Μπουρλάκης, Αθήνα: Καλέντης, 2007.
Φωτογραφικό Υλικό
Αναφορές [1] Β. Λέκκα, Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault, Αθήνα: futura, 2012, σελ. 51-54. [2]Στο ίδιο, σελ. 55. [3]Π. Μορέλ, Ζ.Π. Μπουρζερόν, Ε. Poυντινεσκό, Πέρα από το Συνειδητό, Εικονογραφημένη Ιστορία της Ψυχιατρικής και της Ψυχανάλυσης, μτφρ Ν. Αλεξανδρή, Ε. Μόλαρη, Α. Πίγκου, Α. Σπυράκου, Αθήνα: Εξάντας, 2004, σελ. 36. [4]Ο William Battie , διοικητής στο άσυλο του Bethlem από το 1742 και μέλος του St Luke’s Hospital for Lunatics, διέκρινε δύο τύπους φρενοβλάβειας, την λεγόμενη «original insanity» που ήταν αθεράπευτη, και την λεγόμενη «consequential insanity», που ήταν θεραπεύσιμη και προερχόταν, όπως πίστευε, από διάφορες αιτίες και συμβάντα, ενώ στο έργο του Treatise on Madness (1758) διατύπωσε την άποψή του περί της αναγκαίας απομάκρυνσης του ψυχικά ασθενή από το οικείο περιβάλλον του και της άμεσης εγκατάστασης του σε εξειδικευμένο άσυλο. Β. Λέκκα, Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον MichelFoucault, σελ. 56. [5]Στο ίδιο. [6] Στο έργο του First Lines of the Practice of Physick, for the Use ofStudents το 1777 κατηγοριοποίησε τις ψυχιατρικές και νευρολογικές διαταραχές, αντικαθιστώντας την έννοια των «χυμών» του σώματος με την έννοια των «νευρώσεων». Στο ίδιο, σελ. 57. [7]Β. Λέκκα, Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον MichelFoucault, σελ. 62 - 63. [8]Georges Couthon: Μέλος της τριανδρίας του 1793-1795 μαζί με τους Maximilien François Marie Isidore de Robespierre και Louis Antoine de Saint-Just Πηγή: www.wikipedia.org (24-12-2012). [9] Το Bicêtre χρησιμοποιήθηκε εκείνη την εποχή σαν κρυψώνα για τους υπόπτους, όπως συνέβη και με το οικοτροφείο Douai ή το Verné. Όταν ήρθαν να ζητήσουν από το ίδρυμα τον φόρο του για τον θάνατο, ο Pinel αντιστάθηκε στην έκδοση μεγάλου αριθμού ανθρώπων, προφασιζόμενος ότι ήταν νοητικά αλλοτριωμένοι. Μ. Φουκώ, Ιστορία της Τρέλας στην Κλασική Εποχή, σελ. 603. [10]Σαράντα χρόνια αργότερα χαρακτηριστική αποτελεί η αφήγηση του γιου του Pinel, Scipion Pinel (1795-1859): «Ο Πινέλ τον οδήγησε αμέσως στο τμήμα των διαταραγμένων, όπου η θέα των κελιών του έκανε οδυνηρή εντύπωση. Ο Κουτόν θέλησε να κάνει ερωτήσεις σε όλους τους ασθενείς. Από την πλειονότητά τους αποκόμισε μόνο προσβολές και χονδροειδείς αποστροφές. Ήταν ανώφελο να παρατείνουν επί περισσότερον χρόνο την έρευνα. Γυρνώντας στον Πινέλ: Λοιπόν, πολίτη, μήπως είσαι εσύ τρελός, που θέλεις να λύσεις τα δεσμά από τέτοια ζώα; Ο Πινέλ του απάντησε με ηρεμία: Πολίτη, έχω την πεποίθηση ότι αυτοί οι αλλοτριωμένοι είναι τόσο ατίθασοι ακριβώς επειδή τους στερούν τον αέρα και την ελευθερία. Ε, λοιπόν, κάνε τους ό,τι θέλεις, αλλά φοβάμαι μήπως γίνεις εσύ θύμα της οίησής σου. Και μετά ταύτα, μεταφέρουν τον Κουτόν μέχρι την άμαξα του. Η αναχώρησή του έφερε ανακούφιση: ανάσαναν· ο μεγάλος φιλάνθρωπος ρίχθηκε ευθύς επί το έργον». Στο ίδιο, σελ. 598. [11] Ο ίδιος ο Pinel απέδιδε την τιμή αυτής της «απελευθέρωσης» στον επιτηρητή του Jean-Batiste Pussin, ο οποίος στις 3 Μαΐου 1798 πέτυχε να «θέσει ένα τέλος σε αυτό το βάρβαρο και αναχρονιστικό έθιμο». Β. Λέκκα, Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον MichelFoucault, σελ. 62-63, και Π Μορέλ, Ζ.Π. Μπουρζερόν, Ε. Poυντινεσκό, Πέρα από το Συνειδητό. Εικονογραφημένη Ιστορία της Ψυχιατρικής και της Ψυχανάλυσης, σελ. 33. [12] Μ. Φουκώ, Ιστορία της Τρέλας στην Κλασική Εποχή, σελ. 632-634. [13]Στο ίδιο, σελ. 637. [14] Στο ίδιο, σελ. 639. [15]Στο ίδιο, σελ. 637-638. [16]Στο ίδιο, σελ. 640-641. [17]Στο ίδιο, σελ. 645. [18]Στο ίδιο, σελ.647-651. Επίσης Β. Λέκκα, Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault, σελ. 63. [19]Στο ίδιο, σελ. 62.
Comments